W dniu 12 marca 2022 r. weszła w życie z mocą obowiązującą od dnia 24 lutego 2022 r. Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa – zwana dalej specustawą. Określa ona m. in. szczególne zasady zalegalizowania pobytu obywateli Ukrainy, ale dotyczy to tych, którzy przybyli na terytorium Polski bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa oraz obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu tych działań wojennych przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Obejmuje również osoby, które nie posiadają obywatelstwa ukraińskiego ale są w związku małżeńskim z obywatelem Ukrainy, o ile przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy i w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa.
Określa również:
- szczególne zasady powierzenia pracy obywatelom Ukrainy, przebywającym legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
- zasady koordynacji pomocy i jej zakres zapewnianą przez wojewodów, jednostki samorządu terytorialnego oraz inne podmioty obywatelom Ukrainy;
- utworzenie Funduszu Pomocy w celu finansowania lub dofinansowania realizacji zadań na rzecz pomocy obywatelom Ukrainy;
- niektóre uprawnienia obywateli Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, np. prawo do świadczeń rodzinnych, jak 500 plus; prawo do świadczeń zdrowotnych;
- szczególne zasady przedłużania okresów legalnego pobytu obywateli Ukrainy oraz wydanych im przez organy polskie dokumentów dotyczących uprawnień w zakresie wjazdu i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
- niektóre uprawnienia obywateli polskich i obywateli Ukrainy będących studentami, nauczycielami akademickimi lub pracownikami naukowymi wjeżdżającymi z terytorium Ukrainy;
- szczególne regulacje dotyczące kształcenia, wychowania i opieki dzieci i uczniów będących obywatelami Ukrainy, w tym wsparcia jednostek samorządu terytorialnego w realizacji dodatkowych zadań oświatowych w tym zakresie;
- szczególne zasady organizacji i funkcjonowania uczelni w związku z zapewnianiem miejsc na studiach dla obywateli Ukrainy;
- szczególne zasady podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej przez obywateli Ukrainy, przebywających legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Uproszczona procedura legalizacji
Ustawa przewiduje, że obywatele Ukrainy, którzy przekroczą polską granicę chroniąc się przed wojną, będą mogli pozostać tu legalnie przez 18 miesięcy licząc od 24 lutego 2022 r. Legalny będzie także pobyt dzieci urodzonych w Polsce przez Ukrainki, które uciekły przed wojną. Na złożenie wniosku obywatele Ukrainy będą mieli czas – do 60 dni. Nie będzie to dotyczyć m.in. osób posiadających zezwolenia na pobyt stały, rezydenta, pobyt czasowy, status uchodźcy czy ochronę uzupełniającą.
Zgodnie z ustawą po upływie 9 miesięcy uchodźcy, których pobyt uznano za legalny, mogą ubiegać się o zezwolenie na pobyt czasowy na okres 3 lat.
Rząd w drodze rozporządzenia ma określić od kiedy ta uproszczona ścieżka przestanie obowiązywać, a weźmie pod uwagę m.in. liczbę cudzoziemców napływających na terytorium Polski, sytuację ludności cywilnej i perspektywy zakończenia działań wojennych na terytorium Ukrainy oraz względy obronności, bezpieczeństwa państwa oraz względy ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Ustawa zakłada również, że w przypadku gdy wjazd obywatela Ukrainy nie został zarejestrowany przez komendanta placówki Straży Granicznej podczas kontroli granicznej, jego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej rejestruje organ gminy. Taka rejestracja pobytu następuje na wniosek Ukraińca, złożony nie później niż 60 dni od dnia wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa zakłada też nadanie obywatelom Ukrainy numeru PESEL, który pozwoli na realizację szeregu usług publicznych na rzecz tych osób. W tym celu w ustawie proponuje się specjalny tryb uzyskania numeru PESEL.
Uchodźcy będą korzystali z takich samych rozwiązań jak ubezpieczeni w Polsce
W specustawie znajdują się też przepisy, które umożliwiają płatności dla wszystkich świadczeniodawców, którzy obecnie mają podpisane kontrakty z NFZ i będą takie usługi wykonywać na rzecz obcokrajowców, którzy przybyli do Polski od 24 lutego (a nie do całej populacji ukraińskiej mieszkającej w Polsce, oni są ubezpieczeni na podstawie innych tytułów). Z kolei uciekinierzy wojenni mają prawo do bezpłatnych świadczeń rzeczowych, jak i nierzeczowych (pomoc doraźna w POZ, pomoc doraźna na SOR, szpital, ratownictwo medyczne, porady nocnej i świątecznej pomocy). Wynagrodzenie za udzielone Ukraińcom świadczenia, będzie w tej samej wysokości jak w przypadku obywateli polskich.
Do zatrudnienia wystarczy tylko powiadomienie
W specustawie wprowadzono rozwiązanie, które umożliwi swobodny dostęp do polskiego rynku pracy obywatelom Ukrainy, których pobyt został uznany za legalny. Aby z niego skorzystać, podmiot powierzający wykonywanie pracy cudzoziemcowi jest obowiązany w terminie 14 dni od dnia podjęcia pracy przez cudzoziemca powiadomić za pośrednictwem systemu teleinformatycznego – praca.gov.pl właściwy urząd pracy o powierzeniu pracy temu cudzoziemcowi na okres do 24 miesięcy. Niewypełnienie tych warunków będzie oznaczać brak możliwości wykonywania pracy bez zezwolenia na pracę. To z jednej strony będzie ułatwieniem w podjęciu pracy przez migrantów wojennych, z drugiej – zapewni narzędzia do monitorowania sytuacji na lokalnych rynkach pracy. Problemem może być to, że gros uchodźców to kobiety i osoby starsze. Tę grupę resort chce aktywizować w ramach specjalnej puli środków przeznaczonych na roboty publiczne i prace interwencyjne. Obywatele Ukrainy przybyli po wybuchu wojny będą mogli zarejestrować się jako osoby bezrobotne lub poszukujące pracy.
Uchodźca ma prawo do innych świadczeń
W ustawie przewidziano, że uciekający przed wojną będą uprawnieni do wsparcia z zakresu:
- świadczeń rodzinnych, (przy ustalaniu dochodu rodziny w przeliczeniu na osobę nie będzie uwzględniany członek rodziny, który, zgodnie z oświadczeniem osoby ubiegającej się o te świadczenia, nie przebywa na terytorium RP),
- świadczenia wychowawczego,
- świadczenia dobry start,
- rodzinnego kapitału opiekuńczego,
- dofinansowania obniżenia opłaty rodzica za pobyt w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna
– odpowiednio na zasadach i w trybie określonych w tych przepisach, z wyłączeniem warunku posiadania karty pobytu z adnotacją „dostęp do rynku pracy”.
Zgodnie przepisami powyższe świadczenia przysługują tym osobom po spełnieniu odpowiednich warunków i kryteriów uregulowanych w ustawach i rozporządzeniach, regulujących te świadczenia. Nadto osobom takim mogą być przyznane świadczenia pieniężne i niepieniężne zgodnie z ustawą o pomocy społecznej. Mają otrzymać też jednorazowe świadczenie pieniężne w wysokości 500 zł dla osoby samotnie gospodarującej lub 300 zł na osobę w rodzinie, przeznaczonego na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe. Świadczenie to będą wypłacać gminy, które otrzymają na to dotację celową.
Wsparcie dla przyjmujących uchodźców
Dzięki nowej regulacji osobom i podmiotom, które zapewnią zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy uciekającym przed wojną wypłacane będą świadczenia pieniężne. Świadczenia będą wypłacane maksymalnie przez 60 dni.
Zgodnie z przyjętymi przepisami w Banku Gospodarstwa Krajowego powstanie ponadto specjalny fundusz, z którego finansowana ma być pomoc na rzecz Ukrainy. Utworzona też zostanie rezerwa celowa w budżecie.
W specustawie znalazły się przepisy, które umożliwią finansowanie zadań oświatowych z wykorzystaniem środków rezerwy subwencji oświatowej, powiększonej o specjalną pulę.
Z tych środków samorządy będą mogły też opłacić koszty dowożenia uczniów oraz wychowania przedszkolnego uchodźców. Dane o wysokości środków, które będą przekazywane do JST, gromadzone będą w oparciu o system informacji oświatowej. Gminy nie będą miały obowiązku osobnego raportowania. Środki finansowe dla organów prowadzących szkoły i przyjmujących dzieci ukraińskie będą naliczane w cyklu miesięcznym, a nie rocznym, tak, by samorządy nie musiały angażować własnych pieniędzy na ten cel.
Ułatwienia dla studentów
Zgodnie z ustawą od obywatela Ukrainy, który ucieka przed wojną, będącego studentem uczelni publicznej nadzorowanej przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki, nie pobiera się opłat. Studenci mogą też korzystać z pomocy socjalnej. Przepisy ułatwiają też podejmowanie pracy przez nauczycieli akademickich z Ukrainy. Przewiduje się także szczególne zasady organizacji i funkcjonowania uczelni w związku z zapewnianiem miejsc na studiach dla obywateli Ukrainy.
Samorząd będzie łatwiej mógł przekazać pomoc Ukrainie
Specustawa przewiduje też zmiany w ustawach o samorządzie gminnym, powiatowym i województwa. Znalazły się tam przepisy, które pozwolą jednostkom samorządu terytorialnego na pomoc wspólnotom lokalnym zlokalizowanym poza granicami Polski.
Jednostka samorządu terytorialnego, związek jednostek samorządu terytorialnego lub związek metropolitalny, będzie mógł też w zakresie zadań własnych, zapewnić określoną w przepisach pomoc obywatelom Ukrainy. Zawiera też rozwiązania, podobne do tych ze specustaw covidowych, które wyłączą obowiązek organizowania konkursów w przypadku określonych zamówień publicznych, tak aby można było szybko zadziałać i zrealizować pomoc.
Specustawa wprowadza również przepisy dotyczące pomocy udzielanej Ukraińcom przez wojewodów. Utworzy też nową rezerwę celową na finansowanie wydatków w zakresie pomocy obywatelom Ukrainy.
Opracował:
Artur Wrzosek